Het procedurele geheugen

Het procedurele geheugen bestaat uit kennis die je niet kan uitleggen, niet onder woorden kan brengen en waarvan je vaak ook niet meer weet hoe je aan deze kennis komt. Het procedureel geheugen wordt gebruikt bij het leren van motorische vaardigheden, zoals wanneer je leert fietsen, leert lopen en leert je veters te strikken, maar ook bij het aanleren van cognitieve vaardigheden, zoals leren lezen.

Zulke vaardigheden worden ook wel skill learning genoemd; door het herhalen van bepaalde vaardigheden en in kleine stapjes te leren, ga je steeds beter presteren. Hierbij gaat het dus daadwerkelijk om procedures die je jezelf aangeleerd hebt; wanneer je jarenlang niet gefietst hebt, zorgt het procedureel geheugen ervoor dat je toch weer moeiteloos weg kan fietsen en stelt het je in staat om zonder bewust details terug te halen vrijwel automatisch bepaalde taken of activiteiten uit te voeren. Het procedureel geheugen is een typisch geval van leren door middel van vallen en opstaan. In dit artikel wordt de vraag “Wat is het procedureel geheugen?” beantwoord.

De biologie achter het procedureel geheugen

Door het procedureel geheugen is het voor mensen mogelijk om twee dingen tegelijk te doen. Zo kan je bijvoorbeeld tijdens het autorijden tegelijkertijd praten met degene naast je op de bijrijdersstoel. Dit is mogelijk omdat voor praten en autorijden verschillende plaatsen in de hersenen gebruikt worden, waardoor deze activiteiten elkaar niet in de weg zitten. De routines die worden aangeleerd door het procedureel geheugen worden opgeslagen in de kleine hersenen, ook wel het cerebellum. In dit deel van het brein worden de bewegingen van het lichaam gecoördineerd. Bij het procedureel geheugen is herhaling belangrijk, hoe vaker fysieke bewegingen worden herhaald, hoe beter ze ingesleten zijn in het procedureel geheugen.

Het procedureel geheugen van jonge kinderen

Het procedurele geheugen heeft een onbeperkt vermogen tot opslag en heeft weinig motivatie nodig. Vooral kinderen in de kleuterjaren leren via dit geheugen; wanneer kinderen jong zijn leren ze veel fysieke activiteiten, zoals zitten, lopen, rennen, spelen en bouwen. Naarmate kinderen ouder worden nemen deze fysieke lessen af, tot er alleen nog lichamelijke oefening overblijft. In het latere leven kan het procedureel geheugen echter gebruikt worden bij de aanpak van bepaalde problemen. Door veel te oefenen met bepaalde stof of vaardigheden kan een procedure of probleemaanpak ontstaan.

Het procedurele geheugen in de praktijk

In het dagelijks leven maak je veel gebruik van het procedureel geheugen. Alledaagse bezigheden zoals het poetsen van je tanden, het koken van je avondeten en autorijden, kan je uitvoeren doordat dit is opgeslagen in je procedureel geheugen. Het zijn handelingen die je jezelf door de tijd heen eigen hebt gemaakt en zonder hier ook maar over na hoeft te denken kan herhalen. Het gaat hierbij dus om handelingen die routine zijn geworden.

Een ander mooi voorbeeld is het nemen van autorijlessen. In het procedureel geheugen worden tijdens deze lessen alle afzonderlijke handelingen van het autorijden opgeslagen; hoe je moet schakelen, dat je moet stoppen voor een rood stoplicht en hoe je dat doet, hoe je de hellingproef uitvoert et cetera.

Hetzelfde geldt voor het klaarmaken van spaghetti bolognese. In het procedurele geheugen ligt jouw routine voor het klaarmaken van dit gerecht vast; het snijden van de uien, paprika en de knoflook, het rul bakken van het gehakt, het toevoegen van de tomaten en het koken van de spaghetti. Het procedurele geheugen is dus als het ware een verzameling van alle recepten die jij nodig hebt om je dagelijkse bezigheden te kunnen uitvoeren.

Hersenbeschadigingen

Proefpersonen met hersenbeschadigingen zijn zeer geschikte kandidaten om de werking van het procedurele geheugen te kunnen aantonen. Een geheugenbeschadiging wordt ook wel amnesie genoemd, waarvan twee verschillende vormen zijn. Enerzijds wordt gesproken van geheugenverlies voor eerder opgeslagen informatie, ook wel retrograde amnesie, waarbij mensen moeite hebben met het herinneren van gebeurtenissen uit het verleden.

Een voorbeeld hiervan is de ziekte van Alzheimer, ook wel bekend als dementie, waarbij mensen zich delen van hun leven niet meer kunnen herinneren, tot zij op het punt komen dat zij ook niet meer weten wie zij zelf zijn. Anderzijds wordt anterograde amnesie beschreven; hierbij hebben mensen moeite met het aanleren van nieuwe informatie. Aan de hand hiervan kan worden beschreven hoe sterk het procedureel geheugen nu eigenlijk is. Een patiënt met anterograde amnesie is nog steeds in staat om bepaalde vaardigheden aan te leren, zonder dat hij of zij zich kan herinneren ooit deze vaardigheid te hebben beheerst.

Patiënt HM

Henry Gustav Molaison, beter bekend als patiënt HM, was een Amerikaanse patiënt met een geheugenstoornis. Vanaf begin jaren vijftig tot en met zijn dood in 2008 zijn vele studies aan de stoornis van deze man gewijd. De ziekte van Molaison heeft een grote rol gespeeld in het ontwikkelen van theorieën in de neuropsychologie over het menselijk geheugen. Molaison had een ernstige vorm van epilepsie en om de symptomen van deze ziekte te bestrijden zijn in 1953 door middel van een operatie bepaalde delen van de hersenen weggehaald.

Na deze operatie bleek de patiënt te lijden aan een ernstige vorm van anterograde amnesie; het onvermogen om nieuwe feiten of gebeurtenissen te onthouden. Bekenden en familie van hem herkende hij niet meer en zelfs ingrijpende gebeurtenissen vergat hij na enkele minuten. Het geheugen waarin feiten of gebeurtenissen zijn opgeslagen die zich afspeelden voor de operatie en zijn motorische vaardigheden waren echter nog wel vrijwel intact. De patiënt kon nieuwe dingen leren, zonder dat hij zich herinnerde hoe hij deze dingen geleerd had. Hij kon zich niet herinneren dat hij ooit les had gehad in deze vaardigheden en herkende ook degene die hem deze vaardigheden aanleerde niet, maar wat hij leerde bleef hem wel bij.

Patiënt HM betekenisvol voor de wetenschap

Voor de wetenschap is de kwestie van HM de basis geweest voor het onderscheid tussen het autobiografisch geheugen en het procedureel geheugen. Hiermee kon het bewijs worden geleverd dat in de hersenen verschillende geheugensystemen bestaan. Bij de eerstgenoemde gaat het vooral om het geheugen voor namen en gebeurtenissen, waar laatstgenoemde betrekking heeft op vaardigheden. Deze geheugenfuncties bevinden zich op verschillende plekken in het brein en raken elkaars nauwelijks en functioneren als het ware los van elkaar; al is er van het autobiografische geheugen niks meer over, dan nog functioneert het procedurele geheugen, en andersom.